Aktinidia czyli mini kiwi (Actinidia)

Najpopularniejsza jest Actinidia deliciosa (aktinidia chińska) pochodząca z doliny rzeki Jangcy w środkowych Chinach. W początkach XX w sprowadzono ją do Nowej Zelandii, gdzie nadano jej nazwę Kiwi (ze względu na podobieństwo jej owoców do nielatającego ptaka Kiwi) i zastępując początkową nazwę, chiński agrest, która zniechęcała klientów.

Obecnie uprawiana jest na skalę produkcyjną we Włoszech, Hiszpanii, Grecji, Francji oraz w Nowej Zelandii, USA, Japonii, Izraelu i Chile. Deserowe odmiany aktinidii chińskiej są wrażliwe na mrozy i przemarzają przy około -10 st. C. Najodporniejsza odmiana tego gatunku - obupłciowa ‘Jenny’, wytrzymuje wprawdzie do –15 st. C, ale wydaje owoce małe i niezbyt smaczne.

Znacznie wytrzymalszymi gatunkami, które mogą być uprawiane w naszym klimacie, są Actinidia arguta (aktinidia ostrolistna), w zależności od odmiany wytrzymująca mrozy od -23 st C do - 35 st C. oraz

Actinidia kolomikta 'Adam' - liście - fot. Sz. Marczyński

Actinidia kolomikta (aktinidia pstrolistna), znosząca mrozy do -40 st. C. Obie te rośliny traktowane są często jako pnącza ozdobne, stanowiące świetną osłonę płotów, murów, pergoli i altan. Oba gatunki mają smaczne owoce, choć znacznie mniejsze niż aktinidii chińskiej. Rozmiarem przypominają one owoce agrestu czy winorośli.

W ogrodach działkowych i plantacjach sadowniczych, najwieksze zastosowanie mogą mieć odmiany aktinidii ostrolistnej o stosunkowo dużych, smacznych owocach. Aktinidia ostrolistna do wydania owoców wymaga około 150 dni bez przymrozków. Z jednej dorosłej rośliny można uzyskać 10-20 kg owoców.

Aktinidia ostrolistna rośnie silnie, w ojczyźnie dorastając do 30-50 m, a u nas do 4-8 m. Młode pędy są brązowe, starsze jasnoszare. Liście szerokojajowate, zielone w połowie października przebarwiają się na żółto i opadają. W Polsce dostępne są następujące odmiany:

Actinidia arguta 'Geneva' - zbiór owoców fot. Sz. Marczyński

• 'Geneva' – amerykańska, żeńska odmiana, wyhodowana w stacji doświadczalnej w Genewie, stan Nowy Jork. Najwcześniejsza z odmian tego gatunku. Owoce dojrzewają od początku IX do X. Owoce średniej wielkości, pękate (3cm długości i 2 cm szerokości), od strony dobrze oświetlonej mają rumieniec, są bardzo smaczne, słodkie, o miodowym posmaku i lekkim aromacie. Dojrzałe owoce szybko miękną i zaczynają opadać, zwłaszcza, gdy roślina cierpi na niedobór wody. Odmiana bardzo plenna, zaczyna owocować w 3-4 roku po posadzeniu.
• 'Figurnaja'– ukraińska, żeńska odmiana o smacznych owocach, dojrzewających w końcu IX – początku X. Owoce średniej wielkości (2,5 cm długości i 2 cm szerokości). Odmiana umiarkowanie plenna, zaczyna owocować w 3-4 roku po posadzeniu. Bardzo mrozoodporna - wytrzymała mrozy –34 st. C.

Actinidia arguta 'Jumbo' - owocowanie fot. Sz. Marczyński

• 'Gibrida M' – ukraińska, męska odmiana, dobry zapylacz wszystkich odmian aktinidii ostrolistnej.

• 'Issai' – japońska, obupłciowa, samopylna odmiana, o zwartym pokroju (dorasta do 4 m). Owoce dojrzewają w końcu IX-X. Owoce średniej wielkości, wydłużone (2,5cm długości i 1,5 cm szerokości), zielone, dosyć smaczne. Plenna odmiana, rozpoczynająca owocowanie już następnego roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do około - 25 st. C. Szczególnie przydatna do małych ogrodów.
• 'Jumbo' – włoska, żeńska odmiana o wyjątkowo dużych, owalnych, lekko wydłużonych (długość do 5 cm a szerokość do 3 cm), zielonożółtych owocach. Ciężar największych owoców dochodzi do 30 g. Owoce smaczne, słodkie, trwałe, ale czasem pękają u podstawy. Plenna odmiana rozpoczynająca owocowanie w 3-4 roku po posadzeniu.

Actinidia arguta 'Ken's Red' - zbiór owoców fot. Sz. Marczyński

• 'Ken’s Red' – nowozelandzka, żeńska, czerwono-owocowa odmiana powstała ze skrzyżowania Actinidia arguta var. cordifolia i Actinidia melanandra. Owoce dojrzewają od połowy IX do połowy X, nasłonecznione są (na zewnątrz i wewnątrz) intensywnie czerwone a zacienione zielone. Owoce są duże (długość do 4 cm a szerokość do 3 cm), smaczne, ale bez wyraźnego aromatu, są trwałe, nie mięknące nadmiernie po dojrzeniu, dlatego powinny nieźle znosić transport.
• 'Purpurna Sadowa' - ukraińska, żeńska, bardzo plenna odmiana powstała ze skrzyżowania Actinidia arguta i Actinidia purpurea. Owoce, owalne, średniej wielkości (długości 3,5 cm, szerokości 2,5 cm),dosyć smaczne, dojrzewają od połowy IX do połowy X, nasłonecznione są (na zewnątrz i wewnątrz) intensywnie czerwony a zacienione są zielone. Rozpoczyna owocowanie w 3-4 roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do – 25 st. C.

Actinidia arguta 'Weiki'- owoce fot. Sz. Marczyński

• 'Rogów' - polska, żeńska odmiana, wyselekcjonowana w Arboretum w Rogowie. Owoce średniej wielkości, zielone, umiarkowanie smaczne, o ostrym posmaku, dojrzewają w X.
• 'Sientiabrskaja' - ukraińska, żeńska odmiana. Owoce średniej wielkości, zielone, umiarkowanie smaczne, o ostrym posmaku, dojrzewają IX - X.
• 'Weiki' - odmiana niemiecka, dwupienna, są egzemplarze męskie, które są dobrymi zapylaczami wszystkich odmian aktinidii ostrolistnej i egzemplarze żeńskie - silnie rosnące, bardzo plenne. Owoce dojrzewają w X, są średniej wielkości (długości około 3 cm), zielone, z czerwonobrązowym rumieńcem w miejscach dobrze oświetlonych, smaczne, nie opadają po dojrzeniu. Ma ładne liście – ciemnozielone, lekko błyszczące, osadzone na czerwonych ogonkach - dlatego dobrze łączy walory ozdobne z użytkowymi. Rozpoczyna owocowanie w 3-4 roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do -30 st. C.

Aktinidia pstrolistna do wytworzenia owoców potrzebuje około 130 dni bez przymrozków. Owoce dojrzewają w sierpniu i od razu opadają, co znacznie ogranicza szersze stosowanie tej rośliny dla celów konsumpcyjnych.

Actinidia kolomikta 'Adam'- liście fot. Sz. Marczyński

Owoce są lekko wydłużone, mają około 2 cm długości, są smaczne, soczyste, słodkowinne. Z jednej rośliny można uzyskać 10 kg owoców.  Rośliny aktinidii pstrolistnej wytwarzają substancje atrakcyjne dla kotów, które lubią gryźć liście i rozdrapywać pędy, dlatego przez pierwsze trzy lata uprawy dobrze jest podstawę zabezpieczyć siatką.

W Polsce znanych jest kilka odmian:

• 'Adam'  - polska odmiana męska o szczególnie ładnie wybarwiających się liściach i kwiatach męskich, dobrze zapylających odmiany Actinidia kolomikta.
• 'Dr Szymanowski' - polska, żeńska odmiana z cechami obupłciowości o ładnie wybarwionych liściach i smacznych owocach. Zaczyna owocować w 4-5 roku i owocuje obficie.
• 'Sentyabrskaya' - ukraińska odmiana żeńska, liście ładnie się wybarwiają. Zaczyna owocowanie w 3-4 roku, jest plenna, ma owoce smaczne lekko aromatyczne, dojrzewające w sierpniu.

Actinidia kolomikta 'Sientiabrskaja' - owoce fot. Sz. Marczyński

Aktinidie najlepiej rozmnażać z sadzonek letnich lub przez odkłady. A następnie uprawiać 1-2 lata w pojemniku, aby się dobrze przekorzeniły, przed posadzeniem do ogrodu.

Uprawa

Jeśli wybierzemy do uprawy odmianę dwupienną, trzeba posadzić w pobliżu siebie (najlepiej w odległości 3-5m) roślinę męską i żeńską. Sadząc większą liczbę aktinidii wystarczy posadzić jedną roślinę męską na 5-8 roślin żeńskich. Rośliny męskie powinny być rozmieszczone możliwie równomiernie między żeńskimi oraz kwitnąć w podobnym czasie.

Actinidia arguta 'Weiki' fot. Sz. Marczyński

Mając miejsce tylko na jedną roślinę, trzeba wybrać odmianę obupłciową lub na roślinie żeńskiej zaszczepić pęd męski. Aktinidia ostrolistna kwitnie na przełomie V i VI, ma kwiaty małe (średnicy 1-2 cm), białe. Aktinidia pstrolistna kwitnie 7-14 dni wcześniej niż ostrolistna, ma kwiaty mniejsze, lekko cytrynowo pachnące.

Kwiaty męskie zebrane są w grona po kilkanaście sztuk, kwiaty żeńskie osadzone są pojedynczo lub zebrane po 2-3. W kwiatach żeńskich wykształcony jest wyraźny, duży słupek otoczony pręcikami nie zawierającymi pyłku. Kwiaty żeńskie są zdolne do zapylenia przez 9-10 dni. Kwiaty męskie zawierają dobrze wykształcone pylniki, a pyłek w nich zawarty jest zdolny do zapylenia przez 3-4 dni. Od dobrego zapylenia zależy liczba i wielkość owoców.

Ważne jest żeby w pobliżu siebie zakwitły w tym samym czasie kwiaty męskie i żeńskie. Zapylenia dokonują pszczoły i inne owady, a w minimalnym stopniu również wiatr. Kwiaty aktinidii są stosunkowo mało atrakcyjne dla owadów, dlatego musi być ich dużo, aby nastąpiło dobre zapylenie. Gdy nie ma owadów można dokonać zapylenia ręcznego zrywając świeżo rozwinięty kwiat męski i pocierając nim przez 1-2 sekundy o kwiat żeński. Jednym kwiatem męskim można zapylić około 5 kwiatów żeńskich.

Actinidia arguta - prowadzona w literę "T" fot. Sz. Marczyński

Aktinidie, zwłaszcza gatunki i odmiany bardziej wrażliwe, najlepiej rosną w miejscach ciepłych, osłoniętych od wiatru.Należy unikać zastoisk mrozowych, bo aktinidie są wrażliwe na wiosenne przymrozki. Warto pamiętać, że naturalnym rezerwuarem ciepła są duże jeziora lub rzeki. Ściany ogrzewanych domów też oddając część ciepła zwiększają szansę przezimowania wrażliwej rośliny. Najlepsze są stanowiska zachodnie, i południowo-zachodnie, zacieniowane przez pierwszą połowę dnia.

Najbardziej wrażliwe są rośliny przez pierwsze 3-4 lata po posadzeniu. Wtedy pomocne będzie obsypywanie podstawy korą czy trocinami i staranne zabezpieczenie na zimę. Uprawy w tunelach foliowych nie polecam, gdyż wiosną wcześniej rozpoczynają wegetację, co naraża je bardziej na wiosenne przymrozki.

Aktinidia dobrze rośnie na różnych glebach, choć preferuje gleby żyzne, ale lekkie, o miąższości nie mniejszej niż 1-1,5 m. Gleba powinna być zdrenowana wilgotna, ale nie podmokła, o odczynie lekko kwaśnym do neutralnego; pH powinno wynosić 5-6,5. Ponieważ płytko się korzenią, należy unikać spulchniania gleby.

Actinidia arguta 'Weiki' - w ogrodzie fot. Sz. Marczyński

Aktinidię powinno się sadzić tak głęboko jak rosły dotychczas, w doły zaprawione dobrym kompostem lub rozłożonym obornikiem. W czasie uprawy ważne jest silne podlewanie, gdyż aktinidia wymaga dużo wody, zwłaszcza w czasie intensywnego wzrostu lub w czasie gorącej pogody.

Aktinidia wymaga silnego nawożenia azotowego. Zaczyna się je stosować od 2 roku po posadzeniu rozsypując równomiernie u podstawy rośliny w odległości 20 - 80 cm od pnia, nawóz w dawce 30 g czystego azotu na roślinę, podzielony na trzy dawki w IV, V i VI. Przez kolejne cztery lata zwiększa się dawkę o kolejne 30 g tak, aby w 5 roku po posadzeniu i w latach następnych stosować 150 g azotu na dużą roślinę.

Cięcie

Aktinidie możemy pozostawić swobodnemu wzrostowi traktując je jako rośliny ozdobne i przycinać pędy nadmiernie zagęszczające lub przeszkadzające. Taka roślina rozpocznie owocowanie później i będzie mieć mniej owoców i gorszej jakości. Aby uzyskać możliwie najwięcej ładnych owoców dobrej jakości, powinno się rośliny specjalnie prowadzić i silnie ciąć, pamiętając, że owocują pędy 2 i 3 letnie.

Actinidia arguta 'Weiki' - prowadzona w literę "T" fot. Sz. Marczyński

Na plantacjach produkcyjnych rośliny aktinidii najczęściej prowadzone są po konstrukcjach w kształcie litery "T" (rys. A poniżej). Takie prowadzenie zapewnia najobfitsze owocowanie. W warunkach amatorskich najłatwiej prowadzić je przy drutach rozciągniętych między słupami przy ścianach czy płotach (rys. B poniżej). Pierwsze 3-4 lata poświęca się na uformowanie roślin, które są długowieczne i mogą rosnąć nawet 50 lat.

W 1 roku wyprowadza się silny przewodnik. W I-II (przed rozpoczęciem wegetacji, bo "płacze") przycina się jego wierzchołek 3-5 cm powyżej góry podpór (rys. A2 i B2 poniżej).

W 2 roku wybrane, najsilniejsze pędy boczne wyrastające z pędu głównego rozprowadza się na boki podwiązując do drutów. Zimą przycina się ich wierzchołki tak, aby zostało na każdym po 8-12 pąków (rys. A3 i B3 poniżej). Wiosną wyrosną z nich pędy, które w następnym roku będą owocować. Trzeba je rozprowadzić na boki, a ich wierzchołki przyciąć w sierpniu, aby spowodować zawiązanie licznych pąków kwiatowych (rys. A4 i B4 poniżej). Jesienią zbiera się owoce (rys. AB 5 poniżej), a zimą wycina od 30 do 70% owocujących pędów (rys. AB 6 poniżej), zostawiając u ich podstawy rozgałęzienia, z których wyrosną nowe pędy owocujące. W lecie i zimą każdego roku usuwa się pędy wyrastające z pnia oraz nadmiernie zagęszczające krzew. Cięcie ogranicza nadmierny wzrost i wysilanie się roślin na część wegetatywną, zapewnia przewietrzanie wnętrza rośliny i ułatwia dostęp światła, co sprzyja dojrzewaniu owoców.

schemat cięcia Actinidii

Owocowanie

Aktinidie zaczynają owocować najczęściej w 4 roku po posadzeniu. Zebrane niedojrzałe aktinidie miękną i dojrzewają, gdy przechowuje się je z owocami wytwarzającymi etylen, np. jabłkami. Najlepiej zapakować je w woreczek foliowy i pozostawić na parę dni w temperaturze pokojowej.

Owoce aktinidii ostrolistnej, odmiany od lewej: 'Geneva', 'Weiki', 'Ken's Red', 'Jumbo' - fot. Sz. Marczyński

Owoce pokrywa cienka, gładka skórka, dlatego mogą być jedzone bez obierania. Owoce te mogą być jedzone na surowo, dodawane do ciast, galaretek, sałatek i innych potraw urozmaicając znacznie letnie i jesienne posiłki, mogą być suszone jak winogrona (po ususzeniu wyglądem i smakiem przypominają rodzynki), można je mrozić, marynować, wytwarzać wina, dżemy lub marmolady.

Owoce aktinidii są bardzo zdrowe, nie zawierają tłuszczu, mają bardzo mało sodu, a dużo potasu oraz różnych mikroelementów,w tym cynk, są bogate w witaminę C oraz inne witaminy. Owoce aktinidii ostrolistnej zawierają około 400 mg% witaminy C, dla porównania cytryny czy pomarańcze zawierają jej około 100mg%.

Sadzenie odmian aktinidii ostrolistnej na działkach i w ogrodach przydomowych, a nawet zakładanie plantacji produkcyjnych, zyskało dużą popularność w Japonii, USA, Niemczech, Szwajcarii i w wielu innych krajach europejskich, pierwsze powstają również w Polsce. Sądzę, że aktinidie warte są powszechnego stosowania.

Szczepan Marczyński