Ozdoby ogrodu - altany i pawilony ogrodowe

Dr hab. Jacek Borowski, profesor nadzwyczajny SGGW

Altany i pawilony to konstrukcje od dawna obecne w sztuce ogrodowej. Znajdziemy je zarówno w małych ogródkach przydomowych, jaki wielkich ogrodach publicznych.

Według Longina Majdeckiego (2007) altana - chłodnik, to budowla ogrodowa służąca do wypoczynku i osłony przed słońcem lub deszczem, zazwyczaj ozdobna w formie, drewniana lub murowana. Otwarta lub zamknięta, często w kształcie świątyni antycznej bądź średniowiecznej pagody chińskiej itp.

• Altany, to zwykle budowle ogrodowe o lekkiej, ażurowej konstrukcji.
• Rozbudowane, duże altany nazywane bywają pawilonami ogrodowymi.
• Konstrukcja altan i pawilonów może być drewniana, metalowa lub mieszana, może być również częściowo lub całkowicie murowana.
• Altany mogą być budowane jako wolnostojące, często stawiane są jednak na zakończeniu lub styku trejaży.
• Dachy altany bywają ażurowe lub też całkowicie zakryte.
• Bardziej skomplikowane konstrukcje mają solidny fundament, podłogę i dach.

Altany pojawiły się w krajach śródziemnomorskich już w starożytności, ich główną funkcją była osłona przed słońcem, z reguły były porośnięte winoroślą. Jako dowód takiego zastosowania może posłużyć malowidło przedstawiające fragment ogrodu z czasów rzymskich (ryc.1).

Ryc.1. Malowidło ścienne przedstawiające dwie pergole oraz pawilony obrośnięte winoroślą,
Pompeja I wiek n.e. (Niederstrasser, Spalik-Siewers 1986)

W średniowieczu rozpowszechnienie się ogrodów za murami miast, stworzyło pole do tworzenia atrakcyjnych układów roślinnych i budowy elementów małej architektury. Poza fortyfikacjami zakładano często sady, winnice, chmielniki i specyficzne ogrody miłości i zabaw (Borowski i Latocha 2014). Ponieważ ogrody te były coraz bardziej oddalone od miast i zamków, budowano tam altany dające ludziom schronienie na otwartej przestrzeni. Obsadzano je różami, winoroślą lub wiciokrzewami (Majdecki 1972).

Renesans przyczynił się do rozwinięcia rozmiłowania w zabawach. Były one opisywane choćby w takich utworach literackich jak “Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, sielanki Szymona Szymonowica (Simona Simonidesa) i Jana Kochanowskiego. Budowie altan sprzyjały ówczesne obyczaje spędzania wolnego czasu na wolnym powietrzu. Według Ciołka (1987) konstrukcje ogrodowe „przy­bierały kształt czworobocznych szałasów z ławami do siedzenia i stołem, płaskich parawanów, rzucających cień i osłaniających od wiatru lub długich chodników przysklepionych półkoliście wygiętymi prętami” (ryc.2).

Ryc.2. Ogród poza murami z pergolą w formie tunelu obrośniętą winoroślą (Stępniewska 1993)

W okresie renesansu altany nadal pełniły typowe dla nich funkcje schronienia i osłony przed słońcem i deszczem. Sytuowano je najczęściej w narożnikach, przy ogrodzeniach, czasem także pośrodku kwater. Znajdowały się również na skrzyżowaniach lub zakończeniach, tak popularnych w renesansie, trejaży. Pojawiły się najrozmaitsze kształty altan - czworokątne, sześciokątne i ośmiokątne lub okrągłe.

W ogrodach dziewiętnastowiecznych altany i pawilony porośnięte pnączami znalazły swoje miejsce zarówno w parkach dworskich i pałacowych, jak i w późniejszych − dużych założeniach ogrodów publicznych (ryc. 3).

Ryc.3. Architektura ogrodowa prywatnego ogrodu XIX w.- altana, rustykalny daszek, parasol (Daly 1870)

Szczególnie często tego typu konstrukcje budowano we Francji, na przykład w miejscowościach podparyskich, gdzie zamożni mieszczanie spędzali sobotnie popołudnia i niedziele (ryc. 4,5).

Ryc.4. Po lewej: Kiosk (pawilon ogrodowy) w Neuilly nad Sekwaną, porośnięty pnączem - koniec XIX w. (Daly 1870).
Ryc.5. Po prawej: Pawilon ogrodowy z okolic Paryża - koniec XIX w. (Daly 1870).

W Polsce, na przełomie wieku XIX i XX, jednym z propagatorów stosowania roślin pnących był Edmund Jankowski. Roślinom tym - chmielinom (jak po staropolsku je nazywał) poświęcił osobną książkę „Zielona szata domów i altan”. Podaje w niej praktyczne wskazówki ich stosowania, a także zwraca uwagę na korzyści z tego płynące (Jankowski 1935).

Przykład altany z tamtych czasów przedstawia rycina (ryc. 6). W późniejszych latach zaczęto budować altany metalowe (ryc.7). Właściwie oba projekty można wykorzystać również obecnie.

Ryc.6. Po lewej: Solidna drewniana altana z 1895 roku (Niederstrasser Spalik-Siewers 1986).
Ryc.7. Po prawej: Metalowa altana kryta pełnym dachem (Niederstrasser Spalik-Siewers 1986).

Współcześnie budowane altany i pawilony przybierają najrozmaitsze formy. Dobrym przykładem solidnego pawilonu ogrodowego jest konstrukcja z ogrodu Botanicznego w Chicago. Po neoklasycystycznej budowli wspina się wisteria i kokornak, wewnątrz znajdziemy ławeczkę, to zresztą częsty element wyposażenia altany (fot.1). W tym samym ogrodzie natrafimy też na inną interesującą konstrukcję. W tym przypadku murowana altana ma podwieszony pod drewnianą konstrukcją dachu rodzaj namiotu (fot.2). Po przylegających z obu boków pergolach wspina się winobluszcz trójklapowy (Parthenocissus tricuspidata) i wisteria (glicynia) kentucka (Wisteria macrostachya).

Fot. 1. Po lewo: Z wnętrza altany − pawilonu w chicagowskim ogrodzie botanicznym można podziwiać staw z fontannami (fot. J. Borowski).
Fot. 2. Po prawo: Pomysł zastosowania, jako dachu, rozpiętego „namiotu” jest chyba godny odnotowania i polecenia (fot. J. Borowski).

Przykładem wolnostojącej drewnianej altany jest konstrukcja z jednego z parków pałacowych na Warmii. Przykryta dachówką, ma ażurowe ściany porośnięte przez aktinidię pstrolistną (Actinidia kolomikta). Również tu można usiąść wewnątrz i odpocząć w upalny dzień (fot.3).

Fot. 3. W dużym ogrodzie wolnostojąca altana pozwala ukryć się zarówno przed słońcem jak i deszczem (fot. J. Borowski).

Również drewnianą altanę spotkamy nad stawem w warszawskim Parku Ujazdowskim. W tym przypadku jej boki nie są wypełnione kratą a dach jest ażurowy. Niedawno posadzone pnącza dopiero rozpoczynają wspinanie się po solidnych słupach (fot.4). 

Fot. 4. Podobnie jak w ogrodzie botanicznym w Chicago, również w warszawskim Parku Ujazdowskim, altana usytuowana jest nad stawem i można go z niej podziwiać (fot. J. Borowski).

Zupełnie inną konstrukcję znajdziemy w poczdamskim parku Sanssouci. Zbudowano tu bardzo prostą „rustykalną” altanę z drewnianych żerdzi. Jak widać taki materiał i sposób budowy można z powodzeniem zastosować nie tylko w ogrodzie przy leśnym domu letniskowym, ale również w bardzo wysmakowanym parku pałacowym. Dookoła grubych żerdzi owija się tu aktinidia ostrolistna (Actinidia arguta). W środku możemy podziwiać mosiężną rzeźbę - fontannę przedstawiającą małego satyra trzymającego amforę (fot.5).     

Fot.5. Rustykalna altana w pierwszym momencie stwarza wrażenie przypadkowej, ale jej zbudowanie w zabytkowym parku jest jak najbardziej uzasadnione (fot. J. Borowski).

W tym samym parku zbudowano altanę metalową. Tę dużą stalową konstrukcję dopiero zaczyna pokrywać kokornak (Aristolochia macrophylla). Konstrukcja połączona jest z, również metalowym, wysokim trejażem utrzymanym w tym samym stylu (fot.6). 

Fot.6. Duża metalowa altana o ażurowej konstrukcji w parku Sanssouci współgra z barokowym wnętrzem ogrodowym (fot. J. Borowski).

Altany mogą służyć nie tylko dorosłym. „Zielony domek” jest świetnym miejscem do zabawy. Przykładem może być niewielka, drewniana, opleciona wiciokrzewem konstrukcja w parku Poblenou w Barcelonie (fot.7).

Fot. 7. Altana jest doskonałym miejscem do zabawy (fot. J. Marczyńska).

Altany mogą pełnić również inne funkcje, jak ta w amerykańskim ogrodzie w Portland, gdzie murowana altana − toaleta, pokryta jest hortensją pnącą (Hydrangea anomala ssp. petiolaris) (fot.8).

Fot.8. Nawet ogrodowa toaleta może mieć formę pawilonu ogrodowego, jak ta w ogrodzie botanicznym w Portland (fot. J. Borowski).

Jak widać, altany i pawilony ogrodowe mogą być skonstruowane w bardzo różny sposób i z rozmaitych materiałów. Mogą pełnić, poza podstawową funkcją osłony i schronienia przed słońcem czy deszczem, również inne funkcje. Oczywiście do wielkości konstrukcji należy dobrać odpowiednie pnącze. Bardzo silnie rosnące rośliny mogą całkowicie zdominować, a czasem też załamać niewielką zbyt delikatną, konstrukcję.

Z pewnością nawet w niewielkim ogrodzie, pokryta dekoracyjnym pnączem altana, może być jego prawdziwą ozdobą.

Wykorzystana literatura

Borowski J., Latocha P. 2014. Zastosowanie roślin pnących i okrywowych w architekturze krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Ciołek G. 1978. Ogrody Polskie. Arkady. Warszawa.

Daly C.M. 1870. Villas, Chaletes, Jardins, Nuvelle Maison de Paris et des Environs. Paris.

Jankowski E. 1935. Zielona szata domów i altan. Stowarzyszenie Pracowników Księgarskich Spółka z o.o., Warszawa.

Majdecki L. 1972. Historia ogrodów. PWN, Warszawa.

Majdecki L. 2007. Historia ogrodów. T 1. PWN, Warszawa.

Niederstrasser M., Spalik-Siewers J. 1986. Gartenhaus, Laube, Pergola, der geschütze Platz im Garten. Callwey, München.

Stępniewska B., 1993. Kompozycje zieleni cz. II – Średniowiecze. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.