Vitis - Wybranka Dionizosa
Rodzaj winorośl (Vitis), należący do rodziny winoroślowatych (Vitaceae), obejmuje około 70 gatunków pnączy. Większość odmian uprawnych winorośli należy do gatunku winorośl właściwa (V. vinifera).
Russkija liekarstwiennyja rastienija,
S.-Pietierburg 1901, tabl. 27. >
Do uprawy wprowadzono także:
- winorośl pachnącą (V. riparia),
- winorośl wapniolubną (V. berlandieri),
- winorośl skalną (V. rupestris),
- winorośl lisią (V. labrusca),
- winorośl amurską (V. amurensis) i inne w nieznacznym udziale.
Winorośl właściwa to gatunek zbiorowy, w którym wyróżnia się dwa podgatunki: leśny (subsp. sylvestris) i uprawny (subsp. vinifera). Podgatunek uprawny jest wielkim, zdrewniałym pnączem. Osiąga 40 metrów wysokości. Wspina się tak wysoko dzięki wąsom pochodzenia pędowego. Posiada również bardzo silny system korzeniowy, sięgający 7 metrów w głąb ziemi. Główny pęd może mieć obwód nawet 1,5 metra, jego powierzchnia jest głęboko bruzdkowana, z łuszczącą się pasami korowiną. Pędy boczne są długie, cienkie, mają zgrubiałe węzły, w których rozwijają się pąki liściowe i kwiatowe. Duże liście są zwykle 3–5-klapowe.
W dolnej części łodyg tworzą się w węzłach kwiatostany, w wyższych partiach naprzeciw liści powstają rozgałęzione wąsy, pewnie owijające się wokół podpór. Wiechy kwiatostanowe składają się z niepozornych, żółto-zielonych, pachnących kwiatów. W większości są one obupłciowe, ale mogą też mieć bezpłodne pręciki i wtedy wymagają zapłodnienia obcym pyłkiem. Bywają owado-, wiatro- lub samopylne. Kwitnienie przypada na maj–czerwiec, a owocowanie na sierpień–wrzesień.
Owocem jest jagoda z maksymalnie czterema nasionami. Skórka ma woskowy nalot. Owocostan, tzw. winogrono, składa się, w zależności od odmiany, z jagód różnych rozmiarów, kształtów i barw, o smaku od kwaśnego do bardzo słodkiego. Suszone owoce to rodzynki – sułtanki i koryntki. Odmiany nieszczepione owocują 60–80 lat, szczepione 30–40 lat.
<Liście winorośli właściwej.
Fot. Jolanta Kochanowska.
Uprawa winorośli najlepiej udaje się w klimacie umiarkowanym ciepłym i subtropikalnym. W rejonach chłodniejszych wiele odmian wytrzymuje w zimie –30°C, ale młode pąki są niszczone nawet przez małe przymrozki (–2°C). Drugim poważnym zagrożeniem dla winnic jest winiec – mszyca żerująca na korzeniach, gdzie tworzy galasy, które uszkadzają system przewodzący w roślinie.
Winorośl wykorzystywano, a później uprawiano od 7–9 tysięcy lat, na pewno w Azji Południowo-Wschodniej, Azji Mniejszej, Egipcie i Europie. Świadczą o tym znalezione kopalne resztki łóz winorośli w obrębie odkrytych domostw. Można przypuszczać, że w Europie pierwsi uprawiali to pnącze Grecy, później Rzymianie. Według mitologii greckiej uprawy winnej latorośli i produkcji wina nauczył ludzi Dionizos – syn Zeusa i Semele. Kult tego boga przywędrował z Tracji około VI wieku p.n.e.
Jego rzymskim odpowiednikiem był Bachus. Od Rzymian przejęli tę sztukę, po wojnach galijskich, ówcześni mieszkańcy południowej Francji. Do Europy Środkowej, nad Ren, winorośl uprawna dotarła dopiero w XVI wieku. Za Atlantyk, do Nowego Świata, jej odmiany trafiły z Francji w XVII wieku.
Winogrona spożywane są na surowo, wytwarza się z nich wina, koniaki, soki, konfitury, galaretki. Z zagęszczonego moszczu uzyskuje się „miód” winogronowy – bekmes (Azja Środkowa – Rosja). Wytłoki są surowcem do produkcji alkoholu etylowego, octu, kwasu winowego, kamienia winnego (kwaśny winian potasu – tartarus, składnik proszku do pieczenia – E336, działa przeczyszczająco) i soli Seignette’a (winian sodowo-potasowy – związek używany w analizach chemicznych).
na Morawach. Fot. Jolanta Kochanowska >
Z nasion pozyskuje się, w zależności od zastosowanej technologii, olej spożywczy lub techniczny. Palone nasiona mogą zastępować kawę. Na paszę lub nawóz wykorzystuje się łodygi, liście, wytłoki i nasiona. Winogrona i wino gronowe są cennymi składnikami dietetycznymi. Odznaczają się działaniem bakteriobójczym, wzmacniającym i moczopędnym. Obniżają poziom cholesterolu oraz regulują ciśnienie krwi i przemianę materii. Nalewki i odwary z liści zaleca się przy stanach zapalnych gardła oraz do przemywania zmienionej chorobowo skóry.
JOLANTA KOCHANOWSKA
Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego
www.biol.uni.wroc.pl
Artykuł w oryginale można przeczytać w piśmie "Ogród Wita" wrzesień 2010